Sjostakovitsj met Tarmo Peltokoski
Hoop en vrees, verlangen en verzet wisselen elkaar af in een kolkende stroom die de luisteraar onverbiddelijk meesleurt.
Dmitri Sjostakovitsj: wie was hij?
In 1960 werd Dmitri Sjostakovitsj verordonneerd tot het componeren van een symfonie over Lenin en de Oktoberrevolutie van 1917. Het was een van de vele hachelijke momenten uit zijn componistenleven.
Dit seizoen kunt u meerdere concerten bezoeken waarin het Rotterdam Philharmonisch Orkest een symfonie van Sjostakovitsj speelt. Wilt u een concert bezoeken? Onderaan dit artikel vindt u een overzicht van deze concerten uit het seizoen 2024/2025.
Sjostakovitsj en de Sovjet-Unie
Allereerst moest Sjostakovitsj inschatten wat voor soort muziek gewenst was, want de symfonie moest in de smaak vallen bij de machtige partijbonzen. Zouden boerendansen een veilige keuze zijn, een hommage aan kozakkenmuziek of juist een doorwrochte symfonie? Dmitri Sjostakovitsj koos voor serieuze klassieke muziek. Dat paste in ieder geval bij de smaak van Lenin die ooit zei dat hij Beethovens pianosonate 'Appassionata' wel elke dag zou willen horen. En voor de gewenste stijl gokte hij op een gematigd moderne klank, een optimistische uitstraling en af en toe wat brokken rechtgeaard sentiment. Daar hielden de toenmalige machthebbers van, al moest Dmitri Sjostakovitsj maar hopen dat ze dat nog steeds deden tijdens het concert als de symfonie in première zou gaan. Niks was zeker in de Sovjet-Unie, en ook de partijsmaak kon van de ene op de andere dag veranderen, zo had de geschiedenis geleerd.
Symfonieën van Sjostakovitsj
Nu gaat het verhaal dat Sjostakovitsj eerst een karikatuur van Lenin componeerde, vlak voor de première koude voeten kreeg en toen vlug een geheel nieuwe symfonie maakte voor het concert, waarin het niet meer zo duidelijk was dat hij een broertje dood had aan de communisten. Zou dat verhaal kloppen? En wat zou er nu eigenlijk in de muziek te horen zijn als het geen karikatuur van Lenin is, maar vast ook geen hommage aan de revolutie? Niemand weet het. Zelfs de naasten van Dmitri Sjostakovitsj verschillen danig van mening. Volgens zoon Maxim verklankt de muziek de chaos en ellende van een revolutie in het algemeen, terwijl zijn vrouw Irina verklaarde dat Sjostakovitsj een ideale leider en de stichting van een soort Utopia wilde bezingen.
Zoals zo vaak in Rusland blijft door de ware bedoeling van de symfonie door al het geheimzinnige gedoe verborgen. Maar dat heeft ook een voordeel: de keuze is aan de luisteraar. Associaties zijn vrij.
(Tekst gaat verder onder de video)
Sjostakovitsj: Symfonie Nr. 4
Gevaarlijke meesterwerken
'Het jaar 1917' was Dmitri Sjostakovitsj' twaalfde symfonie, maar een vergelijkbaar verhaal van angst, vertwijfeling, meegaandheid en subversieve bijbedoelingen kan over bijna elk van zijn vijftien symfonieën worden verteld. Want hij leefde in een tijd van genadeloze onderdrukking, waarin zwijgzame voorzichtigheid de tweede natuur van de Sovjetburger was. Maar Sjostakovitsj kon zich niet in een hoekje terugtrekken, als hij dat al had gewild. Stoppen met componeren zou ook verkeerd opgevat kunnen worden. Hij werd geacht zich te uiten, maar viel zijn muziek niet in de smaak dan waren de rapen gaar. Dmitri Sjostakovitsj was een evenwichtskunstenaar die behoedzaam op grote hoogte zijn kunsten vertoonde en elk moment een genadeloze duw kon verwachten.
Die duw kwam tijdens de Grote Zuivering, Stalins heksenjacht die miljoenen mensen het leven kostte, tussen 1934 en 1939. In januari 1936 werd Sjostakovitsj' tot dan toe zeer succesvolle opera Lady Macbeth uit Mtsensk opeens van de planken gehaald. Ze had Stalin niet behaagd en vervolgens werd de compositie in de Pravda bekritiseerd als geknars, gegil en gekrijs, warhoofdig, negatief en opzettelijk schokkend. 'Knoeierij in plaats van muziek' heette het artikel. Er werden kunstenaars voor minder naar Siberië gestuurd.
Toch componeerde Dmitri Sjostakovitsj in die vreselijke periode zijn Vierde, Vijfde en Zesde symfonie. En hij schreef er nog eens drie tijdens de Tweede Wereldoorlog toen de Grote Zuivering officieel was beëindigd maar het leven voor de Sovjetburger er niet veiliger op was geworden. Het zijn zes eigenzinnige meesterwerken die hem stuk voor stuk het leven hadden kunnen kosten.
(Tekst gaat hieronder verder)
Wat kenmerkt de muziek van Dmitri Sjostakovitsj
Ondanks alles componeerde Sjostakovitsj geen brave muziek. Hij hield ervan zaken te combineren die niet van nature bij elkaar passen. De contouren van zijn melodieën zijn vertrouwd, het liedje gaat omhoog en omlaag zoals het hoort en het ritme ondersteunt de uitdrukking, met hier en daar een vreemde sprong die klinkt als een butsje of knobbeltje op een biologische appel en er voor zorgt dat de wijs wel in het hoofd blijft hangen, maar nauwelijks is na te zingen. Of hij koppelt enorme uitbarstingen van boertige fanfaremuziek aan kleinschalige passages waarin instrumenten solo, met z'n tweeën of drietjes hun ingetogen zegje doen.
Dmitri Sjostakovitsj leidt de luisteraar door zijn muziek als een gids door een sprookjeshuis met vele kamers. Telkens als hij een deur openmaakt verschijnt er een nieuwe wereld. Soms is de kamer groot, soms is hij klein en meestal zijn de meubelen licht vervormd. Een grote linnenkast staat op kromme pootjes, een stoel is herkenbaar als een stoel, maar is duidelijk niet bedoeld om op te zitten.
Vaak lijkt het erop dat de deuren abrupt worden opengedaan – en een enkele keer is dat ook zo. Maar wie goed luistert hoort dat Sjostakovitsj vaak op de gang al heimelijk verklapt wat er komen gaat. Een tumultueus beginnend deel wordt dan bijvoorbeeld voorbereid door een slagwerker die aan het eind van het voorgaande deel al zachtjes begint te roffelen. Kwestie van het verrassende vertrouwd maken. En van overleven als integere kunstenaar. Daar was Dmitri Sjostakovitsj een meester in.
Concert met Dmitri Sjostakovitsj
Het Rotterdams Philharmonisch orkest speelt regelmatig concerten met symfonieën van Dmitri Sjostakovitsj. Hieronder vind u een overzicht van recente concerten die zijn geweest of nog komen.
