Oorlog en vrede
Een programma vol weelderige orkestrale pracht met als centraal middelpunt Rachmaninoffs Derde pianoconcert.
Sergej Prokofjev: wie was hij?
Het Rotterdams Philharmonisch Orkest speelt regelmatig symfonieën van Sergej Prokofjev. Maar wie was het? En waarom is zijn muziek zo bijzonder?
Achteraf bezien was het onbegrijpelijk dom van Sergej Prokofjev om in 1936 vanuit het veilige Frankrijk naar de Sovjet-Unie te verhuizen. Stalin had inmiddels alle macht naar zich toegetrokken en in hetzelfde jaar begon de Grote Zuivering, de heksenjacht die miljoenen mensen het leven kostte. Waarom zocht Prokofjev het gevaar op?
Het leven van Sergej Prokofjev
Kort na de Russische Revolutie was Sergej Prokofjev met een boemeltrein door Siberië richting Amerika gereisd. Gevlucht is een te groot woord – hij behield gewoon zijn Russische paspoort en in 1927 keerde hij zelfs voor een lange tournee terug. Als een verloren zoon werd hij toen onthaald en zijn enorme gages gingen linea recta in dollars naar zijn buitenlandse rekening. Gevlucht en in de ban gedaan zoals andere zogenoemde emigré's was hij dus niet. Laten we het erop houden dat hij uit praktische overwegingen een veilig heenkomen in Amerika zocht.
De Amerikanen hoorden Prokofjev graag piano spelen, maar zijn composities vielen minder in de smaak. Daarom verhuisde hij na enkele jaren naar Parijs, het toenmalige centrum van de vrijzinnige muziek. In Frankrijk had hij alles wat een componist zich kon wensen: geld, roem, vrijheid en een gelukkig gezin. Alleen moedertje Rusland ontbrak. Naar eigen zeggen miste hij haar koude winters en plotsklaps uit hun voegen barstende lentes, de echo van de Russische taal in zijn oren en bovenal andere Russen van vlees en bloed. Prokofjev had heimwee.
Prokofjev wist bij zijn remigratie hoe slecht het land eraan toe was. Hij was de voorgaande jaren regelmatig in de Sovjet-Unie geweest en had de armoede, de willekeur en de droefmakende levensomstandigheden aanschouwd. Ook kende hij de druk van bovenaf op het normale leven. Hij had gemerkt dat hij afgeluisterd werd en had allerlei smoesjes gebruikt om niet voor het staatskarretje gespannen te worden. Maar hij had altijd zijn artistieke vrijheid weten te behouden. Waarschijnlijk dacht hij een buitenbeentje te kunnen blijven. Want als componist was hij altijd zijn eigen gang gegaan.
(de tekst gaat verder onder de video)
Wat maakt de muziek van Prokofjev zo bijzonder?
In zijn autobiografie noemt Prokofjev de vijf basiselementen van zijn muziek:
- de klassieke stijl van Beethoven
- vernieuwing
- snelle doorgaande 'motorische' bewegingen
- poëtische ontboezemingen
- het groteske
Je zou het vijfde element – het groteske – ook als samenvatting kunnen zien van de vier andere elementen, want muziek die Beethoven, moderne klanken, poëzie en opzwepende motoriek verenigt moet haast wel een buitensporige 'groteske' indruk maken. Maar het knappe van Prokofjevs muziek is dat die elementen zo natuurlijk met elkaar verbonden zijn dat de luisteraar tijdens het concert nauwelijks merkt waar Beethoven ophoudt en de modernere klanken beginnen. Dat komt doordat zijn muzikale gebaren vertrouwd en invoelbaar zijn. Denk bij wijze van voorbeeld aan een romantisch toneelstuk in het Chinees. Als de twee geliefden, de rivaal en de dwarsliggende ouders een traditionele rol hebben, zou een mens het verloop van het drama kunnen volgen zonder een woord Chinees te verstaan. Zo extreem ligt het natuurlijk niet bij Prokofjev. Hij spreekt in zijn composities gewone mensentaal en af en toe gooit hij er een Chinees woordje tussendoor in de vorm van een ongebruikelijke melodische sprong of akkoord. Zo blijven de 'moeilijke' momenten in zijn muziek – waarover de kenners elkaar graag aanstoten en gewichtig knikken – vertrouwd klinken. Je kunt ook zeggen dat Prokofjev het verschil opheft tussen lichte en zware muziek.
Peter en de Wolf
Prokofjev componeerde orkestmuziek voor kinderen, film, ballet en de concertzaal. Je zou kunnen denken dat de kindermuziek Peter en de Wolf lichtere kost is dan de film- en balletmuziek. En dat zijn vijf pianoconcerten en zeven symfonieën al helemaal tot een zwaardere categorie behoren. Maar Peter en de Wolf wordt ook met plezier door volwassenen beluisterd, een beetje zoals ouders graag Jip en Janneke voorlezen omdat Annie M.G. Schmidt zulke grappige woorden gebruikt en stoute ideeën heeft. En andersom kun je ook een prachtige kindervoorstelling maken met de rauwe energie en de lyrische ontboezemingen van Prokofjevs Derde pianoconcert of Vijfde symfonie. In het ene stuk komen wat meer Chinese woorden langs dan in het andere, maar de motorische drive blijft aanstekelijk en de melodieën zijn natuurlijk, een beetje vreemd en wonderschoon. Een mens hoeft daar niks van te begrijpen om ervan te genieten.
De laatste jaren
Vermoedelijk merkten de Sovjetautoriteiten, net als u en ik, aanvankelijk niet goed hoeveel nieuwe klanken Prokofjev eigenlijk in zijn muziek stopte. Want zij lieten hem lange tijd zijn gang gaan, terwijl andere componisten met straffe hand gedwongen werden om het communisme te eren met zoete boerenmeisjesromantiek en stoere geluiden die aanmoedigen in de fabriek de mouwen op te stropen. Maar in 1948 was het afgelopen met de pret.
Prokofjev werd publiekelijk veroordeeld door de communistische muziekpolitie omdat hij zijn composities nodeloos ingewikkeld maakte. Sindsdien moest hij net als zijn collega's op eieren lopen. Zelfs toen lukte het hem om af en toe iets goeds te componeren, maar veel was het niet. Verplicht licht was kennelijk niet aan hem besteed. Lang heeft die ellendige tijd niet geduurd. Zijn gezondheid ging snel achteruit en Prokofjev stierf in 1953, op precies dezelfde dag als Stalin.
Concert met Sergej Prokofjev
Het Rotterdams Philharmonisch orkest speelt regelmatig concerten met symfonieën van Sergej Prokofjev. Hieronder vind je een overzicht van recente concerten die zijn geweest of nog komen.
