De jazzwereld kent vele jong gestorven grootheden, maar Wayne Shorter behoort daar niet toe. Hij stierf in 2023 op 89-jarige leeftijd. Van de festiviteiten rond zijn negentigste verjaardag – waaronder verlate aandacht voor zijn orkestwerken – kreeg hij nog wel de voorbereidingen mee. Shorter liet zich sowieso niet makkelijk in een categorie plaatsen. Hij maakte zijn doorbraak in 1959 als tenorsaxfonist, eerst bij Art Blakey’s Jazz Messengers en spoedig bij de voortvarende Miles Davis. Vervolgens verlegde hij zijn focus naar sopraansaxofoon en werd hij een pionier van het fusiongenre, zeker nadat hij zijn krachten bundelde met toetsenist Joe Zawinul. Hun band Weather Report, opgericht in 1970, excelleerde in elektronisch gekleurde, rock-geïnspireerde jazz die eigenlijk een genre op zich vormde. Ook voor uitstapjes naar mainstream popmuziek deinsde hij niet terug. 

Ondertussen bewees hij zich als een origineel en productief componist. Het was Shorter die Blakey, Davis en later Weather Report steeds weer van nieuw repertoire voorzag en daar alle egards voor kreeg. ‘Hij was de enige aan wiens nummers je geen noot wilde veranderen’, herinnerde één van zijn bandgenoten zich later. Davis waardeerde bovenal de ongewone samenklanken waarmee Shorter het traditionele jazzidioom verrijkte. Die harmonische weelde werkte ook door in de vorm van de nummers: portret geen geijkte schema’s meer, geen coupletten en refreinen, maar doorgewerkte composities met wonderlijke akkoordenreeksen. Het is een werkwijze die dichter bij de Europese klassieken stond dan bij Amerika’s zwarte muziek van dat moment.

Orkestrale grandeur

In stilte componeerde de immer nieuwsgierige, voortdurend experimenterende Shorter ook symfonische werken. Daarin kon hij volop gebruikmaken van de klassiek-Europese basis die zijn conservatoriumstudie hem had meegegeven én van zijn rijke speelervaring in de New Yorkse jazzscene. Zo ontstond een omvangrijk orkestraal oeuvre, waarvan de wereld nauwelijks weet had. Want als symfonicus bleef Shorter altijd terughoudend. Met de orkestversies die hij van een aantal eerdere bandnummers maakte timmerde hij nauwelijks aan de weg; andere stukken, specifiek voor orkest geschreven, liet hij niet uitgeven – uit bescheidenheid, en (vooral) omdat er zich steeds weer nieuwe uitdagingen aandienden. Het album High Life uit 1995 bevatte opmerkelijke orkestpartijen, maar die waren gemengd met elektronisch instrumentarium; synthesizers gaven een vertekend beeld van Shorters symfonische beloftes. Pas in 2013 profileerde hij zich als volwaardig orkestcomponist met de jazzy liedcyclus Gaia, geschreven in opdracht van de Los Angeles Philharmonic. De voortekenen daarvoor waren er eigenlijk al in zijn dagen bij de Jazz Messengers. Toen Art Blakey in 1961 besloot zijn band met een trombonist uit te breiden zag Shorter meteen de toegevoegde waarde voor zijn muzikale palet; in zijn composities kreeg de nu driekoppige blazerssectie vaak orkestrale grandeur.
Sindsdien bleef hij altijd zoeken naar mogelijkheden om het klankbeeld te verrijken en te verruimen. En ‘groot denken’ zat er volgens hemzelf al vroeg in, want als kind had hij al de ambitie om van klei niet één of twee poppetjes te maken, maar ‘de hele wereld’.

Unieke manuscripten

De werkelijke doorbraak kwam evenwel toen hij in 2018 zijn lange podiumcarrière om gezondheidsredenen beëindigde en zich volledig kon toeleggen op compositie. Dat resulteerde in de opera Iphigenia, die het gelijknamige personage uit de Griekse mythologie in een eigentijds en hip licht zet. Eindelijk had de 88-jarige Shorter zijn grootste compositorische ambitie verzilverd. Want het plan om een opera te schrijven dateerde al uit zijn studiejaren; hij was er ook aan begonnen, maar toen hij hoorde dat Leonard Bernsteins gelijktijdig gecomponeerde West Side Story dezelfde thematiek had gooide hij de schetsen terzijde. Dirigent Clark Rundell, die Shorters opera in première had gebracht, bezocht de componist in 2022 in diens Californische woning en stond versteld: de handvol orkeststukjes die men van Shorter kende vormde slechts een tipje van de ijsberg. De componist liet hem dozen vol onuitgevoerd werk zien – een ervaring die Rundell later vergeleek met ‘het binnenwandelen van een Franse villa waarvan niemand wist dat Picasso er had gewoond, en waar de muren vol hingen met onbekende schilderijen.’ De ontdekking boezemde hem tegelijkertijd angst in, want het ging om unieke manuscripten die onbeschermd in Californiës bosbrandenzone rondslingerden. 
Daarna ging het snel. De partituren werden grondig gedigitaliseerd en speelklaar gemaakt voor een grootse concerttournee ter ere van Shorters negentigste verjaardag in 2023. Vele musici verleenden hun medewerking met een bereidwilligheid die iets zegt over Shorters charisma; hij werd unaniem geprezen als groot inspirator en verbinder.

Missie voortzetten

En zo werd Wayne Shorters symfonische oeuvre wakker gekust. Diverse Amerikaanse en Europese orkesten hebben zich er inmiddels over ontfermd. Zelfs voor wie innig vertrouwd is met Shorters stijl bleken de stukken verrassingen te bevatten – logisch, gezien Shorters gevleugelde uitspraak ‘Het woord jazz betekent voor mij: ik daag je uit’. Meer nog dan in zijn bandcomposities hoor je hier zijn liefde voor strips en sciencefictionfilms terug, in de anekdotische verteltrant en de onaards aandoende soundscapes. Daarnaast schept de boeddhistische Shorter herhaaldelijk een mystieke sfeer waarin hij de akoestische dieptewerking van het symfonieorkest volledig benut. Een aardig trekje van zijn inventieve instrumentaties is dat hij complexe partijen gaf aan instrumentgroepen die normaliter vaak tot ‘saaie’ begeleidingsfiguren veroordeeld zijn (‘This will help them to break through!’ zo motiveerde hij die aanpak). Helaas is Shorter er zelf niet meer bij – voor zover we weten. Kort voor zijn overlijden zei hij tegen zijn familie: ‘Het is tijd om een nieuw lichaam te krijgen en de missie voort te zetten.’

Tekst: Michiel Cleij      Foto: Thomas Dorn

Dit artikel verscheen eerder in Intrada, april - juli 2025 nr. 2.