In memoriam: Alexander Toradze
Woensdag 11 mei overleed de Georgische pianist Alexander Toradze, die vele malen bij ons soleerde. Een kleurrijk en hartstochtelijk musicus die orkest en publiek iedere keer op nieuw overdonderde. Hij is 69 jaar geworden.
Alexander Toradze studeerde nog aan het conservatorium van Moskou toen hij in 1977 de tweede prijs won in het vijfde Van Cliburn pianoconcours in Fort Worth, Texas. In een interview met De Telegraaf vertelde hij jaren later hoe hij toen op zijn terugreis naar Rusland tijdens een overstap in Parijs een toevallige ontmoeting had met de dissidente musicus Mstislav Rostropovitsj, die één gate verderop stond om een ander vliegtuig te nemen. ‘Ik kon hem eenvoudigweg niet negeren. Maar ik ik had natuurlijk wél een KGB-agent bij me en Rostropovitsj gedag zeggen was in die tijd ongeveer hetzelfde als zelfmoord plegen. Het zou onmiddellijk gerapporteerd worden. Ik ben naar hem toegegaan en hij zei tegen me: “Wanneer ga jij eens iets doen aan je vrijheid? Als je in de Sovjet-Unie blijft, zul je tot aan de wortel afgesneden worden.”
Vijf jaar later, tijdens een tournee met het Bolsjoi Symfonieorkest, vroeg Toradze politiek asiel aan bij de Amerikaanse ambassade in Madrid. Dat betekende een abrupt einde aan zijn banden met Rusland; Valery Gergiev was de enige die contact met hem hield. Het was ook Gergiev die Toradze in Nederland introduceerde – eerst met het Radio Filharmonisch Orkest, een jaar later, in 1990, bij ons. Bij dat debuut maakte hij een onvergetelijke indruk met zijn markante verschijning en zijn flamboyante vertolking van Prokofjevs Derde pianoconcert.
Het was liefde op het eerste gezicht: Rotterdam omarmde Toradze, en de Georgische klavierleeuw zou in de jaren daarna met grote regelmaat terugkeren bij ons orkest voor concerten in eigen huis en op de grote Europese podia. Het was ook met ons dat hij in 1991 voor de eerste keer weer naar Rusland reisde, acht jaar na zijn overstap naar het westen. Het Russische repertoire werd zijn handelsmerk: Rachmaninov, Stravinsky, Sjostakovitsj en Prokofjev – van wie het Tweede pianoconcert zijn lijfstuk werd. Die Russische specialisatie was niet zijn eigen keuze. ‘Ik heb me er lang tegen verzet dat ik steeds weer wordt gevraagd om dat repertoire te spelen,’ vertelde hij. ‘Totdat ik me realiseerde dat dat een onnatuurlijke houding is’ – iets wat haaks stond op de natuurkracht waarmee hij speelde.
De laatste keer dat we Alexander Toradze bij ons hadden was in 2016, waar hij tijdens een Prokofjev-marathon het Tweede pianoconcert speelde. Zo aarzelend als hij die keer het podium opschuifelde, zichtbaar ouder geworden, zo soeverein was zijn vertolking. ‘Sensationeel’ noemde NRC zijn spel: ‘buitenaardse schoonheid in de bezonken opening, halsbrekende sprongen en stemmingswisselingen. In de angstaanjagende cadens van het eerste deel klonken oorverdovende brute beukakkoorden op akoestisch onnavolgbare wijze tegelijktijdig met subtiele lyriek en elfengetrippel.’ Onnavolgbaar, dat is de spijker op zijn kop: zoals Alexander Toradze was er maar één, en zal er niemand meer zijn.
