Beethoven Negen: één lichtbaken

December 2020. Covid! Het openbare leven lag stil, maar dirigent Andrew Manze liet zich zijn eerste kennismaking met het Rotterdams Philharmonisch Orkest niet ontnemen. ‘Mijn hotel leek uitgestorven. De enige wezens die je zag waren maaltijdbezorgers. Alles oogde somber, donker. En iedereen maar testen op corona. Er was één lichtbaken: Beethoven Negen.’

Dankzij organisatorisch kunst- en vliegwerk bracht het Rotterdams Philharmonisch midden in de pandemie Beethovens Negende symfonie tot klinken. Als internetproductie, zonder publiek, maar met microfoons en camera’s. Immense podiumproporties in Ahoy Rotterdam maakten dat orkestmusici, koor- en solozangers hun werk konden doen op anderhalve meter naast en achter elkaar. ‘Het voelde of de pauken in België stonden’, zegt Manze. ‘En desondanks: wat een samenspel in dit orkest. Er zat gretigheid in. Een gevoel van hoop.’

Het werd een van de gedenkwaardigste muziekproducties van het coronajaar 2020. Het orkest speelde onder Manze ‘lichtvoetig, ritmisch scherp geprofileerd’ – zo werd gerecenseerd. De zangers brachten speciale ontroering teweeg. Gekostumeerd in dagelijkse plunje, zong het Rotterdam Symphony Chorus de Ode an die Freude in het slotdeel niet als een gesloten massa,

maar – met dank aan de anderhalvemeterregel – als individuen, met mannen en vrouwen door elkaar. ‘Fascinerend’, vond ook Manze. ‘Het leek of ze zó van de straat kwamen, om eventjes perfect te gaan zingen.’

Er klonk blijheid, onvervalste ‘Freude’.

‘Ja, maar met beleid! Door te veel enthousiasme kan een Negende iets grimmigs krijgen. Dan gaat het naar agressie klinken. Daar zijn vergissingen mee gemaakt. Hou het transparant!’

Manze, van huis uit een oudemuziekviolist (hij was ooit concertmeester van Ton Koopmans Amsterdam Baroque Orchestra), heeft als dirigent zijn focus steeds meer verlegd naar wat hij noemt ‘normale orkesten’. Toporkesten zijn het in Manzes geval, en dat wereldwijd: München, Londen, Berlijn, Los Angeles. Carrièresprongen maakte hij mede dankzij verbluffende herintroducties van de vergeten Britse laat-romanticus Ralph Vaughan Williams (1872-1958). ‘Toen ik in Hannover diens Zesde symfonie deed, kreeg ik prompt een baan aangeboden.’ Manze heeft alle negen symfonieën van Vaughan Williams – en nog wel meer werk – op de plaat gezet. En nu komt hij naar de Doelen om het programma te dirigeren dat als één geheel bedoeld was voor december 2020: naast Beethovens Negende Vaughan Williams’ Serenade to Music, plus het nieuwe Europe van Richard Rijnvos, drie jaar geleden voltooid in opdracht van het Rotterdams Philharmonisch Orkest.

Een utopisch geheel, zo oogt het. Beethoven zette verbroedering op muziek, met dichtregels van Schiller. Bij de dichter Shakespeare, bewerkt door Vaughan Williams, is het de muziek zelf die de wereld tot harmonie brengt.

‘Vaughan Williams was een Brit die in een Britse tuin het verleden indook. Geïnspireerd door Britse volksmuziek en muziekhistorie. Shakespeare was een natuurlijk deel van zijn leefomgeving. Maar zijn muziek stijgt boven het nationale uit. Er zit balans in dit programma: vredigheid van Vaughan Williams tegenover de power van Beethoven. Met Rijnvos als schakel.’

Beethovens Negende is de officiële EU-hymne – én Unesco-Werelderfgoed. Rijnvos’ Europe is evenzeer van de planeet Aarde: als onderdeel van een orkeststukken-serie waarin Rijnvos de zeven continenten bereist met muzikale middelen. Met klinkende citaten uit zoveel mogelijk landen.

‘Ik heb enorm plezier zodra ik de partituur opensla. De energie die erin zit is schitterend. Sommigen zullenzich suf prakkiseren bij al die citaten. ‘Wat is dát ook alweer’? En dan komen er herkansingen. De citaten keren terug.’

Over plezier gesproken, Schillers dichtwerk was oorspronkelijk een drinklied. In Beethovens toonzetting van die tekst hoorde Ralph Vaughan Williams een tenor-melodie als van ‘een dronken soldaat, waarschijnlijk een Welshman’.

‘Dat hangt van de tenor af! Beethoven was niet Vaughan Williams’ allereerste favoriet. Hij zei: ik bewonder hem omdat het mijn plicht is. Barok en renaissance waren meer zijn ding. Purcell, Bach. Hij bracht Engeland in aanraking met Bachs Matthäus Passion.’

Engeland heeft van oudsher een band met Beethovens Negende. Het begon al met de compositieopdracht, die kwam uit Londen. Maar toen het stuk na de Weense première in Londen belandde, had de Philharmonic Society er één repetitie voor. Was dat genoeg?

‘Het waren compleet andere tijden. In Wenen hielden de violisten ook gewoon de viool op schoot wanneer Beethoven het ze te moeilijk maakte. En de zangers verzwegen hoge noten. Maar het was goed genoeg om de mensen te laten beseffen: dit ís wat.’

Rond de Ode gebeurt in het slotdeel van alles: een snaakse ‘Turkse mars’, verfijnde gebedszang. Fuga, dubbelfuga. De grote Beethoven-bewonderaar Berlioz vond de episode met de puffende contrafagot een ‘aanslag op de waardigheid van de kunst’.

‘Dat komt omdat we ons niet meer kunnen voorstellen dat Beethoven ook een komediant was. Hij werd steeds dover, en als mens steeds moeilijker. Maar in de grond moet het een leuke kerel zijn geweest. Charmant en goed gekleed toen hij jong was. Clownerie was zeker één van zijn kanten. De Negende was ook helemaal niet zijn finale statement! Hij was al bezig met een Tiende! Wel verdient hij natuurlijk een enorm thank you voor al zijn symfonieën. Die hebben geleid tot een mondiaal orkestensysteem waar we oneindig plezier van hebben.’

Wat is de ringtone op uw mobieltje?

‘Engelse kerkklokken… Nee, niet de Ode to Joy!

Tekst: Roland de Beer        Foto: Karen van Gilst

Dit artikel verscheen eerder in Intrada, jaargang 2023-24 nr. 4.